- شهرستان زنجان (زَ)
شهرستان زنجان یکی از شهرستانهای استان یکم کشور است و از شمال به خطالرأس سلسلۀ جبال اصلی البرز بین طارم و گیلان واز خاور به شهرستان قزوین و از باختر به شهرستان میانه و از جنوب به شهرستان همدان محدود میباشد. این شهرستان بطور کلی کوهستانی و هوای آن در بخش های زنجان، ابهر و قیدار سرد و در دهستانهای قشلاقات افشار، انگوران، ماه نشان و طارم معتدل است. پنج رشته کوهستان در این شهرستان وجود دارد که چهار رشته از باختر به خاور و یک رشته از جنوب خاوری به شمال باختری و خطالرأس آنها حد طبیعی شهرستان و بخش ها محسوب می گردد:
1- رشتۀ شمالی یا سلسلۀ البرز مرتفعترین قلل آن ’کلاس’ به ارتفاع 2974 متر و ’باکلور’ به ارتفاع 2966 متر است.
2- رشتۀ دوم موازی با رشته اول و مرتفعترین قلل در آن ’دگاه’ است به ارتفاع 2989 متر و ’چله خان’ به ارتفاع 2775 متر است.
3- رشتۀ سوم که در جنوب شهر زنجان و ابهر و موازی رشتۀ دوم می باشد، مرتفعترین قلل آن ’جهان داغ’ به ارتفاع 2484 و ’کوه رستم’ به ارتفاع 2700 متر است.
4- رشتۀ چهارم تقریباً موازی با رشتۀ سوم بین دهستانهای ایجرود سجاس رود و قشلاقات و سهرورد واقع است و بکوه قیدار معروف است، بلندترین قلۀ آن در باختر قصبۀ قیدار به ارتفاع 2775 متر است.
5- رشتۀ پنجم در قسمت باختری شهرستان و موازی با رود خانه قزل اوزن و جهت آن از جنوب خاوری به شمال باختری است و حد طبیعی بخش ماه نشان با بخش تکاب میباشد و مرتفعترین قلل آن ’خورجهان’ به ارتفاع 3318 متر است و ’سپهسالار’ به ارتفاع 3052 متر و ’علم کندی’ به ارتفاع 2905 متر است. این رشته بین زنجان و میانه به قافلانکوه و به رشتۀدوم متصل می گردد.
رودخانه های مهم این شهرستان، قزل اوزن است، که از کردستان و همدان سرچشمه گرفته در حدود جنوب باختری این شهرستان وارد شده و از میان بخش ماه نشان و قافلانکوه گذشته و پس از اتصال با شعبات دیگر که از کوههای آذربایجان سرچشمۀ گرفته در میانه بطرف خاور منحرف شده، از میان بخش طارم عبور کرده در نزدیکی های پل منجیل با رود خانه شاهرود که سرچشمۀ آن از کوههای طالقان و الموت است یکی میگردد و بطرف گیلان سرازیر شده بنام سفیدرود وارد دریای خزر می شود. زنجان رود که از حدود سلطانیه سرچشمه گرفته و از جنوب زنجان عبور کرده در حدود آبادی رجین به قزل اوزن متصل می گردد. ایجرود که سرچشمۀ آن دره های جنوبی رشتۀ سوم ارتفاعات یاد شده است، در حدود ینگی کند جامعالسرا به قزل اوزن متصل میشود. سجاس رود که سرچشمه آن ارتفاعات جنوب سلطانیه و دره های کوه قیدار است به ایجرود متصل میشود. خررود که سرچشمۀ آن دره های خاوری کوه قیدار و ارتفاعات خدابنده لو است، درحدود آب گرم با رود خانه آوج یکی شده در شهرستان قزوین جریان دارد و انتهای آن به رود خانه شور معروف است. به زرینه رود که سرچشمۀ آن دره های باختری کوه خرقان است به قزل اوزن منتهی میشود.
ابهررود که سرچشمۀ آن حدود گردنۀ سلطانیه و ارتفاعات شمال و جنوب بخش ابهر است به خررود متصل میشود. این شهرستان از پنج بخش بنام: بخش حومه، بخش ابهررود، بخش قیدار، بخش ماه نشان، بخش سیردان و 1024 آبادی تشکیل یافته و مرکز آن شهر زنجان است. جمعیت آن به اضافه سکنۀ شهر زنجان 445 هزار تن است. محصول این شهرستان غلات دیمی و آبی و میوه های سردسیری و فرآورده های دامی است. راه آهن مرکز به آذربایجان از وسط این شهرستان عبور می کند و راه شوسۀ تبریز در موازات راه آهن، از راههای اصلی این شهرستان است. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 2). رجوع به مادۀ بعد شود
1- رشتۀ شمالی یا سلسلۀ البرز مرتفعترین قلل آن ’کلاس’ به ارتفاع 2974 متر و ’باکلور’ به ارتفاع 2966 متر است.
2- رشتۀ دوم موازی با رشته اول و مرتفعترین قلل در آن ’دگاه’ است به ارتفاع 2989 متر و ’چله خان’ به ارتفاع 2775 متر است.
3- رشتۀ سوم که در جنوب شهر زنجان و ابهر و موازی رشتۀ دوم می باشد، مرتفعترین قلل آن ’جهان داغ’ به ارتفاع 2484 و ’کوه رستم’ به ارتفاع 2700 متر است.
4- رشتۀ چهارم تقریباً موازی با رشتۀ سوم بین دهستانهای ایجرود سجاس رود و قشلاقات و سهرورد واقع است و بکوه قیدار معروف است، بلندترین قلۀ آن در باختر قصبۀ قیدار به ارتفاع 2775 متر است.
5- رشتۀ پنجم در قسمت باختری شهرستان و موازی با رود خانه قزل اوزن و جهت آن از جنوب خاوری به شمال باختری است و حد طبیعی بخش ماه نشان با بخش تکاب میباشد و مرتفعترین قلل آن ’خورجهان’ به ارتفاع 3318 متر است و ’سپهسالار’ به ارتفاع 3052 متر و ’علم کندی’ به ارتفاع 2905 متر است. این رشته بین زنجان و میانه به قافلانکوه و به رشتۀدوم متصل می گردد.
رودخانه های مهم این شهرستان، قزل اوزن است، که از کردستان و همدان سرچشمه گرفته در حدود جنوب باختری این شهرستان وارد شده و از میان بخش ماه نشان و قافلانکوه گذشته و پس از اتصال با شعبات دیگر که از کوههای آذربایجان سرچشمۀ گرفته در میانه بطرف خاور منحرف شده، از میان بخش طارم عبور کرده در نزدیکی های پل منجیل با رود خانه شاهرود که سرچشمۀ آن از کوههای طالقان و الموت است یکی میگردد و بطرف گیلان سرازیر شده بنام سفیدرود وارد دریای خزر می شود. زنجان رود که از حدود سلطانیه سرچشمه گرفته و از جنوب زنجان عبور کرده در حدود آبادی رجین به قزل اوزن متصل می گردد. ایجرود که سرچشمۀ آن دره های جنوبی رشتۀ سوم ارتفاعات یاد شده است، در حدود ینگی کند جامعالسرا به قزل اوزن متصل میشود. سجاس رود که سرچشمه آن ارتفاعات جنوب سلطانیه و دره های کوه قیدار است به ایجرود متصل میشود. خررود که سرچشمۀ آن دره های خاوری کوه قیدار و ارتفاعات خدابنده لو است، درحدود آب گرم با رود خانه آوج یکی شده در شهرستان قزوین جریان دارد و انتهای آن به رود خانه شور معروف است. به زرینه رود که سرچشمۀ آن دره های باختری کوه خرقان است به قزل اوزن منتهی میشود.
ابهررود که سرچشمۀ آن حدود گردنۀ سلطانیه و ارتفاعات شمال و جنوب بخش ابهر است به خررود متصل میشود. این شهرستان از پنج بخش بنام: بخش حومه، بخش ابهررود، بخش قیدار، بخش ماه نشان، بخش سیردان و 1024 آبادی تشکیل یافته و مرکز آن شهر زنجان است. جمعیت آن به اضافه سکنۀ شهر زنجان 445 هزار تن است. محصول این شهرستان غلات دیمی و آبی و میوه های سردسیری و فرآورده های دامی است. راه آهن مرکز به آذربایجان از وسط این شهرستان عبور می کند و راه شوسۀ تبریز در موازات راه آهن، از راههای اصلی این شهرستان است. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 2). رجوع به مادۀ بعد شود